Ο ουμανιστής Άραβας συγγραφέας al-Jahiz (8ος - 9ος αι. μ.Χ. ) και οι αριστοτελικές πηγές του έργου του Kitab al–Ηayawan (=Βιβλίο των ζώων)

Abstract

Η διδακτορική διατριβή αποτελεί μία συγκριτική μελέτη των έργων Kitāb al-Hayawān [=Βιβλίο των ζώων] του Άραβα συγγραφέα Jāhiẓ και Περὶ ζῴων ἱστορίαι του Αριστοτέλη. Σκοπός της μελέτης είναι η αναγνώριση και εκτίμηση μίας εκ των εξεχουσών προσωπικοτήτων της αραβικής λογοτεχνίας και σκέψης του 2ου -3ου αι. της εγίρας / 8ος -9ος αι. μ. Χ., του Abū ‘Uthmān, ο οποίος έγινε ευρύτερα γνωστός με το προσωνύμιο al-Jāhiẓ. Ειδικότερα, επιχειρείται η παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης εικόνας της πνευματικής ζωής που σημάδεψε την γενέτειρα του συγγραφέα, πόλη της Βασόρας, κατά την εποχή που έζησε και έδρασε ο συγγραφέας, καθώς και μία λεπτομερής αναφορά στον βίο και το έργο του. Κατόπιν, γίνεται λόγος για την επίδραση του αριστοτελικού πνεύματος στην αραβική σκέψη γενικότερα αλλά και ειδικότερα, καθώς η μελέτη επικεντρώνεται στο επτάτομο έργο Kitāb al-Hayawān, κατά τη συγγραφή του οποίου –όπως είναι αποδεδειγμένο- ο συγγραφέας άντλησε πληροφορίες από το αριστοτελικό σύγγραμμα Περὶ ζῴων ἱστορίαι επιβεβαιώνοντας, συμπληρώνοντας ή ακόμα και απορρίπτοντάς τις. Προς απόδειξη της σημαντικής επίδρασης του βιολογικού περιεχομένου έργου του Σταγιρίτη, παρατίθενται αποσπάσματα τόσο από το αραβικό όσο και από το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Η διατριβή αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο κεφάλαιο, το οποίο έχει ως τίτλο «Ο al-Jāhiz και η πόλη της Βασόρας», μελετάται η ιστορική εξέλιξη της γενέτειρας πόλης του συγγραφέα. Στα τέλη του 8ου αιώνα μ. Χ., η οικονομική άνθησή της οδήγησε σε πνευματική ακμή, ούτως ώστε επέτρεψε να τεθούν τα θεμέλια της θρησκευτικής ισλαμικής κουλτούρας και να αποτελέσει η Βασόρα το κέντρο πολιτισμού και μόρφωσης των απανταχού αραβόφωνων μουσουλμάνων. Συνεπώς, οι εκπρόσωποι της διανόησης που διέμεναν στη Βασόρα κατόρθωσαν να αφήσουν το αποτύπωμά τους και να συμβάλουν στη θρησκευτική αλλά και πνευματική ανάπτυξη του Ισλάμ. Κατά την εποχή αυτή, διαδόθηκε το πολυσύνθετο ρεύμα της adab (λογοτεχνικής και πνευματικής –γενικότερα- παραγωγής) και επικράτησαν οι ορθολογιστικές θεωρίες του κινήματος των mu‘tazila. Στην ήδη υπάρχουσα ακμή του πνεύματος προστέθηκαν στοιχεία της περσικής κουλτούρας, αλλά και της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και στοχασμού, η οποία συντελέστηκε μέσω μεταφράσεων πολλών έργων στην αραβική γλώσσα. Το μεταφραστικό αυτό κίνημα παραλληλίστηκε, μάλιστα, από κορυφαίους επιστήμονες, όπως ο Dimitri Gutas, με τον χρυσό αιώνα του Περικλή και την Αναγέννηση, συντελώντας στην επαφή μεταξύ μεγάλων πολιτισμών, όπως ο ελληνικός της Αρχαιότητας και ο αραβικός του Μεσαίωνα. Με αυτή την κληρονομιά ήρθε σε επαφή το ανήσυχο και διψασμένο για γνώση πνεύμα του Jāhiẓ, όχι μόνο αξιοποιώντας την αλλά συμπληρώνοντάς την και συμβάλλοντας στην εξέλιξη της γνώσης.Η οξύνοια και το συγγραφικό χάρισμα του Jāhiẓ, τα έργα του οποίου απευθύνονταν ταυτόχρονα στο ευρύ κοινό αλλά και στους διανοούμενους, έγιναν σύντομα αντιληπτά και αναγνωρίστηκαν από τον ίδιο τον χαλίφη al-Ma’mūn που έσπευσε να τον χρίσει εκλαϊκευτή του επίσημου δόγματος του κράτους. Η ζωή του αλλά και το πλουσιότατο έργο του αποτελούν αντικείμενο του δεύτερου κεφαλαίου. Μέσω μιας λεπτομερούς παράθεσης του συγγραφικού του έργου και των ενδιαφερόντων του για πολλούς τομείς -βιολογία, ψυχολογία, φιλολογία, επικοινωνία, κοινωνιολογία, θρησκεία, πολιτική- οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι ο ίδιος θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως ουμανιστής, μολονότι ο όρος έχει επικρατήσει να αποδίδεται σε εκπροσώπους της διανόησης της Δύσης. Η μακραίωνη περσική λογοτεχνική παράδοση, ωστόσο, αποδεικνύει περίτρανα την ύπαρξη ενός ανθρωπιστικού πνεύματος που μεταδόθηκε στην αμιγώς αραβική σκέψη και κυριάρχησε στα πλαίσια του Ισλάμ. Ο Jāḥiẓ αποτέλεσε για τις γενιές που ακολούθησαν μία από τις πιο λαμπρές προσωπικότητες της εποχής του και θεωρείται ιδρυτής της ορθολογιστικής σχολής των μουταζιλιτών, συγγραφέας πολυάριθμων έργων που ανήκουν στην κατηγορία της adab, αλλά και ο δάσκαλος της ρητορικής. Μελετώντας έργα του, όπως το Kitāb al-Bayān wa ‘l-tabyīn [=Το βιβλίο της κομψότητας και της καθαρότητας της έκφρασης], γίνεται φανερό ότι ο ίδιος ασχολήθηκε με τη θεωρία της «κοινωνικής επικοινωνίας» που μπορεί να συγκριθεί με τη «θεωρία της διαλογικότητας» (theory of discourse) που διατύπωσε στον 20ό αιώνα ο Ρώσος Mikhail Bakhtin (1895-1975). Στο τρίτο κεφάλαιο της διατριβής επιχειρείται η ανάλυση του όρου της ζωο-ψυχολογίας και η εκτίμηση των λογοτεχνικών έργων με θέμα το ζωικό βασίλειο. Μελετάται, επίσης, η συμβολή τους στην ανάπτυξη των βιολογικών θεωριών και της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών, με σημαντικότερο το επτάτομο έργο του Jāhiẓ Kitāb al-Hayawān. Πέραν, όμως, της λογοτεχνίας (adab) οι Άραβες ασχολήθηκαν με τον τομέα της ζωολογίας μέσω διαφόρων άλλων τομέων, όπως εκείνων της θρησκείας (αναφορές του Κορανίου), της φιλοσοφίας και αλλά και της Τέχνης. Ακολουθεί η παρουσίαση του Kitāb al-Hayawān, με αναφορά στις πηγές όπου στηρίχτηκε ο συγγραφέας, τις θεωρίες που αυτός αναπτύσσει, καθώς και τα θέματα που προσεγγίζει σε καθέναν από τους επτά τόμους. Πλήθος ιστοριών που καταγράφουν λεπτομερειακά τη συμπεριφορά μικρών και μεγάλων ζώων, μαρτυρούν την ύπαρξη εξελικτικών θεωριών σε πρώιμο στάδιο, οι οποίες αναπτύχθηκαν πολύ αργότερα κατά τον 19ο αιώνα από τον Δαρβίνο, τον Λαμάρκ και τους υπόλοιπους υποστηρικτές της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών. Το Kitāb al-Hayawān καλύπτει μία ευρεία θεματολογία, καθώς δεν προσφέρει μόνο πληροφορίες που αφορούν στα ζώα και στο φυσικό περιβάλλον, αλλά εμπεριέχει γνώσεις σχετικές με τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και τη θρησκεία. Δικαιολογημένα, λοιπόν, ο Jāhiẓ οφείλει κατά ένα μεγάλο μέρος τόσο τη φήμη του όσο και το πέρασμά του στο μύθο στο μνημειώδες αυτό έργο. Στο τέταρτο -και τελευταίο- κεφάλαιο με τίτλο «Το αριστοτελικό έργο Περὶ ζῴων ἱστορίαι ως πηγή του Kitāb al-Ḥayawān [Βιβλίου των ζώων] του Jāḥiẓ» η μελέτη αρχικά επικεντρώνεται στον Αριστοτέλη και την βαθύτατη επίδραση που άσκησε συντελώντας στη γένεση της αραβο-ισλαμικής φιλοσοφίας, αρχή γενομένης κατά την περίοδο της κυριαρχίας της δυναστείας των Ομεϊάδων και των Αβασσιδών, οπότε έλαβε χώρα μεγάλης σημασίας μεταφραστική προσπάθεια των έργων του στην αραβική γλώσσα. Εν συνεχεία, καταγράφεται η συμβολή του στη θεμελίωση της επιστήμης της Βιολογίας με τη μελέτη μιας σειράς σχετικών συγγραμμάτων του -Περὶ ψυχής, Περὶ ζῴων γενέσεως, Περὶ ζῴων μορίων- με έμφαση στο έργο Περὶ ζῴων ἱστορίαι, το οποίο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και άντλησης πληροφοριών του Jāhiẓ. Ο Άραβας συγγραφέας κάνει συχνές αναφορές στο όνομα του Σταγιρίτη αποκαλώντας τον «συγγραφέα της Λογικής» και βασίζεται στις παρατηρήσεις και τις θεωρίες που ανέπτυξε ο Αριστοτέλης στο Περὶ ζῴων ἱστορίαι, τις οποίες επιβεβαιώνει, συμπληρώνει αλλά και, ενίοτε, αναιρεί. Η συγκριτική μελέτη των δύο έργων ολοκληρώνεται με την παράθεση αποσπασμάτων από το Kitāb al-Ḥayawān (με ελληνική μετάφραση) και το Περὶ ζῴων ἱστορίαι προς απόδειξη της εμβριθούς μελέτης του αριστοτελικού έργου από τον φιλομαθή και πολυγραφότατο Jāhiẓ. Το παράρτημα που ακολουθεί περιλαμβάνει μικρογραφίες του Kitāb al-Ḥayawān από χειρόγραφο που φυλάσσεται στην Αμβροσιανή Βιβλιοθήκη του Μιλάνου, καθώς και αναλυτική παράθεση των θεμάτων που πραγματεύεται ο Jāhiẓ στο εν λόγω έργο, έτσι όπως έχουν κατηγοριοποιηθεί από τον μεγάλο Ισπανό αραβιστή Miguel Asin Palacios. Επίσης παρατίθενται εικόνες δύο γραμματοσήμων αραβικών κρατών (Συρίας και Κατάρ), τα οποία κυκλοφόρησαν προς τιμή του Jāhiẓ και παρέχουν φανταστική απεικόνιση της μορφής του. Τέλος, παρατίθεται εκτενέστατη βιβλιογραφία περί των σχετικών πηγών, οι οποίες προέρχονται κυρίως από ξενόγλωσσα -κυρίως αραβικά- έργα, και των βοηθημάτων.