Επιδεικτική ρητορεία του Ισοκράτη. Χαρακτηριστικά του είδους και ιδεολογία

Abstract

Στο παρόν πόνημα επιχειρείται μια προσέγγιση της συντεθειμένης από τον αττικό ρήτορα Ισοκράτη, επιδεικτικής ρητορείας του τετάρτου αιώνα π.Χ. · ασφαλείς πληροφορίες για τον βίο του οποίου μπορούμε να αντλήσουμε από τον Περὶ Ἀντιδόσεως λόγο του, ο οποίος θεωρείται ένα ολοκληρωμένο αυτοβιογραφικό έργο, ενώ διάσπαρτες πληροφορίες υπάρχουν και σε άλλα έργα του. Πρόκειται για έναν σπουδαίο ρητοροδιδάσκαλο, ο οποίος δεν δίστασε να έρθει σε αντιπαράθεση με ισχυρές προσωπικότητες του πνεύματος και της διανόησης, προγενέστερους και σύγχρονούς του, υπερασπιζόμενος τις παιδαγωγικές και πολιτικές του πεποιθήσεις. Μεγαλύτερό του επίτευγμα η ίδρυση της σχολής του, στην οποία συνέρρεαν μαθητές από κάθε γωνιά της Γης, με τους περισσότερους από αυτούς να διαπρέπουν στον κλάδο της ρητορικής και της πολιτικής. Ανταγωνιστικού χαρακτήρα σχολή προς τη δική του, αναδείχθηκε η Ακαδημία του Πλάτωνα, λόγω των διαφορετικών απόψεων που ο καθένας εκπροσωπούσε σε επίπεδο παιδείας και ηθικής. Όσον αφορά στους ρητορικούς λόγους που ανήκουν στο επιδεικτικό είδος, αυτοί σχετίζονται με τον έπαινο και τον ψόγο και αποσκοπούν στο να επηρεάσουν τις αξίες και τις πεποιθήσεις του ακροατηρίου. Σε αυτό το είδος, λοιπόν, ανήκουν και οι λόγοι Κατὰ τῶν σοφιστῶν, Ἑλένης ἐγκώμιον και Τὸ ἐγκώμιον τοῦ Εὐαγόρα, που επελέγησαν για την εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής. Στους δύο πρώτους λόγους του παρουσιάζεται το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα, ενώ δεν διστάζει να καταφερθεί, ακόμα και ονομαστικά, εναντίον των ιδεολογικά αντίθετών του, παιδαγωγών της εποχής του, επικρίνοντας τις μεθόδους διδασκαλίας που αυτοί ακολουθούν. Στην πραγματικότητα, όμως, η δική του μέθοδος αποτελεί έναν συγκερασμό των επικρατουσών θεωριών, με τον ίδιο να αυτοπροβάλλεται ως εκφραστής του ανανεωμένου σοφιστικού κινήματος και εκπρόσωπος των παραδοσιακών αξιών της καθημερινής ηθικής. Στη φιλοσοφία που προάγει ο ρητοροδιδάσκαλος, διακρίνει κανείς πολιτική και ηθική χροιά, προσφέροντας στους μαθητές του μια ολοκληρωμένη παιδεία, πρακτικού χαρακτήρα · προσφέροντας τα κατάλληλα εχέγγυα για ανάκαμψη κάθε είδους προβλήματος που ανακύψει σε οποιονδήποτε τομέα της ζωής τους. Το εκπαιδευτικό του σύστημά, λοιπόν, δεν στηρίζεται αποκλειστικά σε δύο παράγοντες, την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, όπως πρεσβεύουν, κατά κόρον οι φιλόσοφοι, ούτε επικεντρώνεται αποκλειστικά στην προάσπιση του ατομικού συμφέροντος, κατά τους σοφιστές, αλλά καλύπτει ένα ευρύτερο φάσμα αξιών. Εν συνεχεία, ο τρίτος λόγος που επελέγη προς εξέταση αποτελεί ένα εγκώμιο αφιερωμένο στις αρετές και τα κατορθώματα του θανόντος βασιλιά της Σαλαμίνας, της Κύπρου. Η ηθική και πολιτική στάση που κράτησε ο Ευαγόρας σε περιόδους κρίσης είναι άξια επαίνου και θαυμασμού · γι’ αυτόν τον λόγο τόσο ο υιός του, που θα τον διαδεχτεί στον θρόνο, όσο και οι πολίτες οφείλουν να τον έχουν ως πρότυπό τους, ώστε να ωφεληθούν και οι ίδιοι προσωπικά, αλλά και η νήσος τους να μην χάσει την ήδη υπάρχουσα αίγλη της. Οι πολιτικές του πεποιθήσεις του Ισοκράτη διαφαίνονται μέσω των λόγων του, ωστόσο την πολιτική του, προσωπική, δράση δε δυνάμεθα να τη χαρακτηρίσουμε έντονη. Εξαιτίας της φυσικής δειλίας και της αδύνατης φωνής του δεν εκφώνησε ποτέ λόγο στην Εκκλησία του δήμου, καθοριστικό γεγονός, ώστε να μην χαίρει ανάλογης εκτίμησης με τους υπόλοιπους ρήτορες. Παρόλ’ αυτά, έστω και διακειμενικά, υπήρξε θερμός υποστηρικτής της Πανελλήνιας Ιδέας, μέσω της οποίας προωθούσε την ομόνοια και συνένωση όλων των Ελλήνων, με σκοπό την αποτίναξη του περσικού ζυγού. Η επιλογή ενός μονάρχη (Φίλιππος, Ευαγόρας), ως μοναδική λύση για την επίτευξη του συγκεκριμένου εγχειρήματος, μαρτυρά και το πολιτικό του φρόνημα, το οποίο προς το τέλος της ζωής του, όντας απογοητευμένος από τις πολιτικές εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο πρόκειται να μεταβληθεί, προτείνοντας ως καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, έναν συνδυασμό των τριών υπαρχόντων πολιτευμάτων. Στόχος του Ισοκράτη, συγγράφοντας λόγους ήταν να διαμορφώσει την κοινή γνώμη · η ανάγκη, επομένως, αυτοί να γίνονται κατανοητοί από μεγάλη μερίδα πολιτών υπήρξε επιτακτική. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε αφορμή ώστε να εξελίξει το ύφος των λόγων του, εισάγοντας καινοτόμες τεχνικές, που θα προσέδιδαν σε αυτούς ρυθμικότητα, σαφήνεια και φυσικότητα. Και το εγχείρημα, εν τέλει, επετεύχθη! Για τον σπουδαίο αττικό ρήτορα του τετάρτου αιώνα π.Χ., επιτυχημένος είναι ο λόγος, ο οποίος ξεχωρίζει για την άρτια δομή του, ενώ παράλληλα ως προς το περιεχόμενό του καθίσταται ωφέλιμος ηθικά και ψυχικά, τόσο σε ατομικό, όσο και συλλογικό επίπεδο. Εν κατακλείδι, αντιπροσωπευτική των παιδαγωγικών και πολιτικών πεποιθήσεων του «πατέρα της επιδεικτικής ρητορείας» είναι η φράση που διαβάζουμε στο Πανηγυρικό του (§50): «Ἕλληνας καλεῖσθαι τοὺς τῆς παιδεύσεως τῆς ἡμετέρας ἢ τοὺς τῆς κοινῆς φύσεως μετέχοντας».