H Πολιτική Συνοχής στην Ε.Ε. μετά το 2020 – Ο ρόλος της εδαφικής συνοχής – Η Ευρώπη του 2050

Abstract

Στην παρούσα εργασία επιχειρείται μια σφαιρική παρουσίαση, κατόπιν εκτεταμένης βιβλιογραφικής επισκόπησης, της Πολιτικής Συνοχής που ακολούθησε η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναλύοντας διεξοδικά τα συστατικά στοιχεία της Πολιτικής αυτής, αποδίδοντας μεγαλύτερη έμφαση στην εδαφική συνοχή όπως εφαρμόζεται στην τρέχουσα προγραμματική περίοδο και όπως προβλέπεται να διαμορφωθεί μελλοντικά με ορίζοντα το 2050. Καθώς η πολιτική συνοχής σχετίζεται ευθέως με το μέλλον της Ε.Ε. δεδομένου ότι αποτελεί το σημαντικότερο επενδυτικό-χρηματοδοτικό εργαλείο που διαθέτει η Ένωση για την επίτευξη της σύγκλισης, της μείωσης των ανισοτήτων μεταξύ των κρατών-μελών και της αντιστροφής του υφεσιακού περιβάλλοντος που προκάλεσε η πρόσφατη κρίση, κρίθηκε σκόπιμο να διενεργηθεί μια λεπτομερής παράθεση των εννοιών, των δράσεων και των επιμέρους πολιτικών που σχετίζονται με αυτή. Η εργασία δομείται σε 4 κεφάλαια. Στο πρώτο Κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αρχές και οι στόχοι της Πολιτικής Συνοχής καθώς και η σημαντική συμβολή της στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα, ακολουθούν τα βασικά χαρακτηριστικά της για την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2014-2020 με έμφαση στους νεωτερισμούς που εισήγαγε η Επιτροπή αναφορικά με την έμφαση που αποδίδεται στη μέτρηση της αποτελεσματικότητας των προγραμμάτων με τη χρήση δεικτών, στην κατηγοριοποίηση των Περιφερειών βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων, στη θέσπιση των αιρεσιμοτήτων, στη διασύνδεση της Πολιτικής Συνοχής με τους στόχους της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020», στην υιοθέτηση στρατηγικών Ε&Α, με έμφαση στην καινοτομία και την ευφυή ανάπτυξη, στην ενίσχυση της εδαφικής συνοχής και την ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη χωρική και αστική ανάπτυξη. Επίσης γίνεται μια σύντομη παρουσίαση του υφιστάμενου ΕΣΠΑ στη χώρα μας, της αρχιτεκτονικής και των χρηματοδοτικών προτεραιοτήτων αυτού, των αλλαγών που επέφερε στα Περιφερειακά Προγράμματα και επιχειρείται μια πρώτη αξιολόγηση της μέχρι σήμερα πορείας του. Κρίθηκε σκόπιμο να γίνει μια αναλυτικότερη αναφορά στην ολοκληρωμένη χωρική ανάπτυξη και στα εργαλεία εφαρμογής της, όπως είναι οι Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις, η Τοπική Ανάπτυξη με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων και η Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη καθώς υιοθετήθηκαν για πρώτη φορά στη χώρα μας. Εν συνεχεία γίνεται μια διεξοδική παρουσίαση των δυο βασικότερων στρατηγικών περιφερειακής πολιτικής και χωρικής ανάπτυξης, της τοποκεντρικής και της χωρικά τυφλής, με κριτική αξιολόγησή τους καθόσον οι δράσεις της υφιστάμενης Πολιτικής Συνοχής και η διάρθρωση των κεφαλαίων βασίστηκαν στο τοποκεντρικό μοντέλο που αποδίδει μεγάλη έμφαση στην ανάδειξη και αξιοποίηση των ισχυρών σημείων κάθε τόπου-περιφέρειας λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες και τις αδυναμίες του εν αντιθέσει με τη χωρικά ουδέτερη περιφερειακή πολιτική η οποία εστιάζει στον πληθυσμό και τους ανθρώπους ενθαρρύνοντας την κινητικότητά τους ανεξαρτήτως του τόπου. Στο δεύτερο Κεφάλαιο παρουσιάζεται η Στρατηγική «Ευρώπη 2020» για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη καθώς αποτελεί στρατηγική επιλογή για την αντιμετώπιση των νέων προκλήσεων στην πολιτική συνοχής, θέτοντας 5 αντιπροσωπευτικούς και μετρήσιμους στόχους σε ενωσιακό επίπεδο μέχρι το 2020 και οι οποίοι αφορούν την απασχόληση (καθώς η απώλεια των θέσεων εργασίας και η νεανική ανεργία μαστίζουν την Ευρώπη), την Ε&Α, την κλιματική αλλαγή και την ενέργεια, την εκπαίδευση, την αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Προς την επίτευξη των συγκεκριμένων στόχων, η Επιτροπή πρότεινε επτά εμβληματικές πρωτοβουλίες, οι οποίες αναπτύσσονται διεξοδικά και έπεται η κριτική αποτίμηση της Στρατηγικής τόσο σε γενικό ενωσιακό επίπεδο όσο όμως και σε εθνικό επίπεδο, εντοπίζοντας τις αποκλίσεις αλλά και τις επιτυχίες της Ελλάδας ως προς τους τιθέμενους στόχους. Στο τρίτο Κεφάλαιο διαπραγματευόμαστε τη Νέα Πολιτική Συνοχής μετά το 2020 καθώς και την επόμενη προγραμματική περίοδο 2021-2027. Γίνεται παρουσίαση των 5 βασικών σεναρίων που κατήρτισε η Επιτροπή με τη Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ένωσης λαμβάνοντας υπόψη τη γεωπολιτική και οικονομική θέση της Ε.Ε. στη διεθνή σκακιέρα και τις απειλές-προκλήσεις που καλείται να διαχειριστεί μελλοντικά όπως είναι η ανησυχητική άνοδος των ακραίων εθνικιστικών και αντιευρωπαϊκών τάσεων στο εσωτερικό της, η αμφισβήτηση της προσπάθειας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, το απρόβλεπτο παγκόσμιο περιβάλλον με τις συρράξεις αλλά κα την άνοδο νέων αναδυόμενων οικονομιών οι οποίες συνιστούν κίνδυνο για την οικονομική, εμπορική αλλά και πολιτική ισχύ της Ευρώπης διεθνώς, η ανάγκη για αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και της προάσπισης της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας, το μεταναστευτικό, η ανάγκη ενίσχυσης του Ευρώ έναντι του δολαρίου, η υπέρβαση των ανισοτήτων και των αρνητικών συνεπειών που άφησε η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση που έπληξε τα τελευταία χρόνια την Ευρωζώνη, ιδιαίτερα τα ασθενέστερα μέλη αυτής, η λήψη μέτρων για την κλιματική αλλαγή και την εξοικονόμηση ενέργειας κ.α. Αναλύονται οι βασικοί επενδυτικοί στόχοι της επόμενης προγραμματικής περιόδου για μια εξυπνότερη, πιο πράσινη χωρίς ανθρακούχες εκπομπές, πιο διασυνδεδεμένη, και πιο κοινωνική Ευρώπη, πιο κοντά στους πολίτες της, παρατίθενται τα βασικά χαρακτηριστικά της νέας ενισχυμένης Πολιτικής Συνοχής η οποία προωθεί ιδιαίτερα την αστική της διάσταση για την ολοκληρωμένη χωρική ανάπτυξη των αστικών περιοχών, δίνει έμφαση στη Βιώσιμη Αστική Ανάπτυξη, σε επενδύσεις για όλες τις Περιφέρειες, είναι πιο επικεντρωμένη στα αποτελέσματα, με απλουστευμένες διαδικασίες και συντομότερους και σαφέστερους κανόνες για διαχειριστές και δικαιούχους των πόρων, με ενισχυμένη σύνδεση με τους δημοσιονομικούς κανόνες και την αξιολόγηση του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, με εξάλειψη των διασυνοριακών εμποδίων και προώθηση συνεργασιών σε διαπεριφερειακό, διασυνοριακό και διακρατικό επίπεδο, με καλύτερη απόδοση των επενδύσεων διαμέσου ορισμού επιδόσεων βάσει ποσοτικοποιημένων στόχων. Στο πλαίσιο αυτό γίνεται και μια ειδική αναφορά στον ρόλο που θα παίξει η Τοπική Αυτοδιοίκηση στην επόμενη περίοδο για την πολιτική συνοχής και στις ευκαιρίες που της παρουσιάζονται καθώς και στις προτάσεις της ελληνικής κυβέρνησης για το πώς πρέπει να κινηθεί η νέα πολιτική συνοχής στο κρίσιμο σταυροδρόμι που βρίσκεται η Ευρώπη μετά από το Brexit, τα δυσάρεστα αποτελέσματα που άφησε πίσω της η διαχείριση της κρίσης από την Ευρωζώνη, ζητώντας την περαιτέρω ενίσχυση των πόρων προκειμένου να επιταχυνθεί η συνοχή αλλά και η ανταγωνιστικότητα των οικονομιών των κρατών-μελών δίνοντας περισσότερη βαρύτητα στην κοινωνική ατζέντα και στην απλοποίηση των κανονισμών. Στο τέταρτο και τελευταίο Κεφάλαιο, παρατίθενται τα σενάρια – προτάσεις του ESPON για την εδαφική διάσταση και χωρική οργάνωση της Ε.Ε. με ορίζοντα το 2050 εντός του πλαισίου που προτάθηκε από τη Διακήρυξη της Ρώμης τον Μάρτιο του 2017 για μια ασφαλή και προστατευμένη, ευημερούσα και βιώσιμη, πιο κοινωνική και πιο ισχυρή στο παγκόσμιο περιβάλλον Ευρώπη. Κρίνοντας ότι ο στρατηγικός χωρικός σχεδιασμός με την αξιοποίηση του εδαφικού δυναμικού και γενικότερα η χωρική διακυβέρνηση θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στη μελλοντική πορεία της Ε.Ε. καθώς αναγνωρίζεται πλέον ολοένα και περισσότερο η σημασία της εδαφικής διάστασης στην ανάπτυξη των διαφόρων περιοχών και στην επίτευξη της πολυπόθητης σύγκλισης, προβήκαμε στην αναλυτική παράθεση των ευρημάτων και προτάσεων της Έκθεσης ΕΤ2050 στα πλαίσια του οράματος για μια πιο ανοιχτή Ευρώπη προς τον υπόλοιπο κόσμο και περισσότερο πολυκεντρική. Από τα 3 εναλλακτικά σενάρια που πρότεινε το ESPON, δηλ. το Σενάριο Megas για ανάπτυξη στηριζόμενη στις αγορές που θα ευνοεί τις μεγάλες ευρωπαϊκές μητροπόλεις, το Σενάριο Πόλεις που προτείνει την ενίσχυση των δημόσιων πολιτικών για την ανάπτυξη των δικτύων δευτερευουσών πόλεων της Ε.Ε. και το Σενάριο Περιφέρειες που προτάσσει μια πιο ισόρροπη χωρικά, κοινωνικά και περιβαλλοντικά ανάπτυξη στον ευρωπαϊκό χώρο, το τελευταίο θεωρείται ως το καταλληλότερο για την αποτελεσματική χρήση του εδαφικού κεφαλαίου. Η γενική πάντως διαπίστωση και εκτίμηση παραμένει ότι η Πολιτική Συνοχής πρέπει να ενισχυθεί περαιτέρω στο μέλλον, να μεταρρυθμιστεί ακολουθώντας ένα πιο αυστηρό τοποκεντρικό μοντέλο χωρικής ανάπτυξης, υιοθετώντας πιο απλουστευμένες και αποτελεσματικές διαδικασίες, και λειτουργώντας πάντα υπέρ της αρμονικής ανάπτυξης του συνόλου των κρατών-μελών της Ένωσης, γεφυρώνοντας το αναπτυξιακό χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου μέσα από την ενίσχυση της παραγωγικότητας, της ανταγωνιστικότητας και της εξωστρέφειας.