Το ιστορικό παρελθόν των Βυζαντινών πόλεων: Η ρητορική παράδοση και η αναδυόμενη ελληνική ταυτότητα (13ος-15ος αι.)

Abstract

Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί το ιστορικό παρελθόν των πόλεων του Βυζαντίου, όπως αυτό εκφράζεται στα εγκώμια και στις εγκωμιαστικές εκφράσεις πόλεων των 13ου-15ου αι. Το κύριο ερώτημα που τέθηκε είναι ποιο παρελθόν (βυζαντινό ή αρχαίο ελληνικό) πρόβαλαν οι Βυζαντινοί αυτήν την περίοδο και σε ποια θέματα επεδίωξαν να δώσουν απαντήσεις μέσα από την αφήγηση της ιστορικής τους αναδρομής. Οι βυζαντινοί λόγιοι αναφέρθηκαν στο παρελθόν των πόλεων για να τοποθετηθούν σε σύγχρονα πολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα. Συνεπώς το παρελθόν των βυζαντινών πόλεων διαμορφώθηκε κυρίως ως η σχέση του παρόντος με το παρελθόν. Για να επιτευχθεί αυτό οι λόγιοι χρησιμοποίησαν τη ρητορική παράδοση της εγκωμιαστικής έκφρασης των πόλεων. Ο Μένανδρος διαμόρφωσε ένα πρότυπο για τη μορφή και το περιεχόμενο του γένους, δηλαδή του παρελθόντος της πόλης. Θεμέλιος λίθος ήταν η γέννηση της πόλης που ήταν έργο του ιδρυτή και των οικιστών (οι οποίοι χαρακτηρίζονταν από την ελληνική ή τη βαρβαρική καταγωγή τους) και προσδιοριζόταν από τον χρόνο, τη μορφή και την αιτία της ίδρυσής της. Η αφήγηση του παρελθόντος από τους βυζαντινούς λογίους εστίασε κυρίως στο γένος προκειμένου να προσδιοριστεί η ιστορική ταυτότητα κάθε πόλης. Η ταυτότητα της πόλης είχε «εθνικό» χαρακτήρα για τις πρωτεύουσες κράτους (Νίκαια, Κωνσταντινούπολη, Τραπεζούντα), ενώ για άλλες πόλεις (Νίκαια, μετά το 1261, και Θεσσαλονίκη) είχε τοπικό χαρακτήρα. Σε λίγες περιπτώσεις έγινε μνεία ιστορικών γεγονότων, ενώ σε ακόμα λιγότερες διαμορφώθηκε μια ιστορική εξελικτική πορεία του κόσμου. Διάφοροι παράγοντες συνετέλεσαν στην ιστορική ανασύνθεση του παρελθόντος των πόλεων: 1) Η σχέση του αυτοκράτορα και των υπηκόων και ενίοτε η αμφισβήτηση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Κάθε πόλη παρουσιάστηκε ως σύμβολο της συλλογικής ταυτότητας με αναγωγές στο αρχαίο και το βυζαντινό παρελθόν και αναφέρθηκε να απειλείται από εξωτερικούς εχθρούς. Ο αυτοκράτορας αποτελούσε συνεκτικό στοιχείο και εγγύηση για την υπεράσπιση της πόλης προκειμένου να επιτευχθεί η συμφιλίωση με τους πολιτικούς αντιπάλους του. 2) Η σχέση του Βυζαντίου με άλλα κράτη αναδεικνύεται στα εγκώμια των πόλεων-πρωτευουσών (Νίκαια, Κωνσταντινούπολη, Τραπεζούντα). Στις περιπτώσεις αυτές η συλλογική ταυτότητα προβλήθηκε ως απειλούμενη. Για τον λόγο αυτό αξιοποιήθηκε η αρχαία ρητορική της πάλης του ελληνικού κόσμου με τον βαρβαρικό. Ο βυζαντινός κόσμος παραλληλίστηκε με τον αρχαίο ελληνικό που μάχονταν τον βαρβαρικό, τη Δύση έως τις αρχές του 14ου αι., τους Τούρκους στη συνέχεια. 3) Η απόσταση μιας επαρχιακής πόλης από την κεντρική εξουσία οδήγησε ορισμένους λογίους να δημιουργήσουν μια ιδιαίτερη ιστορική ταυτότητα για την πόλη που εγκωμίασαν, προκειμένου να αναδείξουν την σπουδαιότητά της και να υποδηλώσουν τον ενδιαφέρον που όφειλε να δείξει ο αυτοκράτορας. 4) Διάφορα εσωτερικά ζητήματα των πόλεων ανέδειξαν το ιστορικό παρελθόν. Για παράδειγμα στη Θεσσαλονίκη τα κοινωνικά και ιδεολογικά θέματα έστρεψαν τους συγγραφείς προς τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και την Αθήνα ως πόλη-σύμβολο για να αντληθούν οι ελληνικές αρετές. Η εισροή προσφύγων στην πόλη έδωσε περιεχόμενο στην αρετή της φιλανθρωπίας, θέμα της αρχαίας ρητορικής σχετικά με την πόλη, απαραίτητης για τη συνύπαρξη με τους ξένους. 5) Επιπλέον τα εγκώμια της Θεσσαλονίκης αναδεικνύουν ότι στις αρχές του 14ου αι. τέθηκε θέμα για τον προσδιορισμό του αυτόχθονου των κατοίκων της πόλης, το οποίο υποστηρίχθηκε από την ιστορική αναδρομή στην ελληνική αρχαιότητα και χρησιμοποιήθηκε για τη διάκριση των γηγενών από τους ξένους κατοίκους. 6) Τα ζητήματα της υπεράσπισης και της παράδοσης μιας πόλης στους Τούρκους έστρεψαν τους λογίους προς το παρελθόν ώστε να αναδείξουν τη σημασία της υπεράσπισής της και να πείσουν το ακροατήριό τους για την άποψή τους. Οι βυζαντινοί λόγιοι κατέστησαν την Ρώμη και την Αθήνα, τον Μέγα Κωνσταντίνο και τον Μέγα Αλέξανδρο, σύμβολα του βυζαντινού και του αρχαίου ελληνικού κόσμου, στους οποίους αναζήτησαν την ιστορική συνέχειά τους. Η Ρώμη συμβόλιζε την αυτοκρατορική παράδοση, ενώ η Αθήνα την αρχαία ελληνική καταγωγή (ελληνικό γένος) και τις ελληνικές αρετές. Ανάλογα με την ιδεολογία που εξέφρασε ο κάθε λόγιος οι ιστορικές καταβολές των Βυζαντινών ετοποθετούντο στον ένα ή στον άλλο ιστορικό κόσμο ή/και στους δύο.Τον 13ο αι. τονίσθηκε ο συγκερασμός της κλασικής παιδείας και του χριστιανικού λόγου, απόρροια των ιδεών που είχαν εκφραστεί από τον 11ο -12ο αιώνα. Τον 14ο αι. οι λόγιοι εξέφρασαν έντονα τις σκέψεις τους για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ταυτόχρονα διαμορφώθηκε ένα ιδεολογικό ρεύμα, το οποίο πρόβαλε την άμεση γενεαλογική σχέση των Βυζαντινών με τους αρχαίους Έλληνες (ελληνικό γένος). Τον 15ο αι. οι προηγούμενες ιδεολογικές κατευθύνσεις εξελίχθηκαν σε δύο ιδεολογικά ρεύματα, την «ελληνορωμαϊκή ιδεολογία» και την «καθ’ ημάς ιδεολογία». Οι εκφραστές της πρώτης υποστήριξαν ότι διέθεταν το ελληνικό γένος από τους αρχαίους Έλληνες, στο πλαίσιο ενός ιστορικού κόσμου που προσδιορίστηκε ως ελληνορωμαϊκός και αγνόησαν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα για να επιτύχουν την Ένωση των Εκκλησιών. Αντίθετα οι υποστηρικτές της «καθ ημάς ιδεολογίας» αντέταξαν το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα, γιατί ο κόσμος της καθ’ ημάς οικουμένης που υπερασπίζονταν είχε ξεπεραστεί από την προοπτική της ιστορικής ενοποίησης με τη Δύση και την ελευθερία της σκέψης του ανθρώπου της Αναγέννησης. Στις αρχές του 14ου αι. ο Μετοχίτης διεκδικούσε ακόμα για το Βυζάντιο τη διαδοχήν από τη Ρώμη, ενώ έναν αιώνα αργότερα ο Χρυσολωράς διεκδικούσε τη διαδοχήν από τους αρχαίους Έλληνες και τον Μέγα Αλέξανδρο. Ο Μετοχίτης στον Βυζάντιο όρισε τον Βόσπορο ως σύνορο της Ελλάδας απέναντι στην Ανατολή (τους Τούρκους) και διαψεύστηκε στα μέσα του 14ου αι. με την τουρκική επέκταση στα ευρωπαϊκά εδάφη. Στις αρχές του 15ου αι. η σχεδόν ολοκληρωτική κατάκτηση του Βυζαντίου ανέδειξε την ελληνική ταυτότητα ως συνεκτικό σύνδεσμο απέναντι στη διαφαινόμενη κατάκτησή του.