Η μυθολογική παρωδία στις κωμωδίες του Αντιφάνη

Abstract

Η εργασία αυτή ερευνά τη μυθολογική παρωδία στις κωμωδίες του Αντιφάνη, ενός από τους αντιπροσωπευτικότερους εκπροσώπους της Αττικής Μέσης Κωμωδίας και από τους πολυγραφότατους κωμικούς ποιητές του 4ου π. Χ. αιώνα. Από τα 327 αποσπάσματα που αποδίδονται στον Αντιφάνη στην έκδοση Κ-Α, τα 224 από αυτά ανήκουν σε 140 κωμωδίες. Ο τίτλος ή/ και το περιεχόμενο σε τριάντα τρεις από αυτές, δηλαδή κάτι λιγότερο από το ένα τέταρτο του συνόλου των επώνυμων έργων του, παραπέμπουν είτε σε τραγωδίες του 5ου π. Χ. αιώνα είτε στην αρχαία μυθολογική παράδοση. Ο Αντιφάνης παρωδεί στα έργα του ένα θεματολόγιο από τραγικές πλοκές, μυθικά πρόσωπα και θέματα του Θηβαϊκού, Τρωικού και Αργοναυτικού μυθολογικού κύκλου. Ενσωματώνει δε στις κωμωδίες του επικές μυθολογικές παραδόσεις, ομηρικές (Κύκλωψ, Φιλοκτήτης) ή ησιόδειες (Ἀνθρωπογονία, Ἀφροδίτης γοναί, Θεογονία). Παρατραγωδεί στίχους του Σοφοκλή και επηρεάζεται από τα ρομαντικά δράματα του Ευριπίδη. Επαγγελματίας και καταξιωμένος κωμωδιογράφος, ο ποιητής, με θεωρητικές και μεταθεατρικές ανησυχίες, γνωρίζει την τάση του Αριστοφάνη να προσλαμβάνει στοιχεία του ευριπίδειου κατά βάση θεάτρου, που προσεγγίζουν την κωμωδία και συνεπώς δύνανται να λειτουργήσουν μέσα στους κόλπους της. Η επίδραση του Αριστοφάνη φαίνεται πιθανότερη σε κωμωδίες, όπως ο Αἴολος ή η Ἀνδρομέδα: ομότιτλες τραγωδίες έχει συνθέσει ο Ευριπίδης και σκηνές τους παρωδεί ο Αριστοφάνης. Ο Αντιφάνης υιοθετεί την τάση της Μέσης Κωμωδίας να προσαρμόζει σταδιακά, με όχημα τη μυθολογική παρωδία, δραματικούς χαρακτήρες που δανείζεται απευθείας από την τραγωδία του 5ου π. Χ. αιώνα (ενίοτε με τη διαμεσολάβηση της Αρχαίας Αττικής Κωμωδίας) σε καθημερινές καταστάσεις, μέσα σε μια γενική τάση για αληθοφάνεια και ρεαλισμό. Στο πλαίσιο αυτό: α) συντελείται παραμόρφωση των μυθολογικών τραγικών προσώπων σε κωμικούς ως και σε grotesque χαρακτήρες της καθημερινής ζωής, με ακραία πάθη . β) παρατηρείται μεταμόρφωση των τραγικών μυθικών προσώπων σε σταθερούς χαρακτήρες (Εταίρα, Στρατιώτη, Μάγειρα), η εμφάνιση των οποίων παγιώνεται στην Αττική Μέση και στη Νέα Κωμωδία . γ) επιχειρείται σύνδεση των μυθικών προσώπων με μακρινές χώρες και εξωτικούς πολιτισμούς . δ) γίνεται συσχετισμός των μυθολογικών χαρακτήρων με σύγχρονα πρόσωπα και συνήθειες της καθημερινής ζωής . ε) ενισχύεται το ερωτικό στοιχείο, δίνεται έμφαση στην σεξουαλικότητα, απουσιάζει όμως η αριστοφάνεια βωμολοχία . στ) ανθολογούνται αποσπάσματα μέσα από τα οποία εκδηλώνονται οι μεταθεατρικές ανησυχίες του ποιητή . ζ) εντοπίζεται έμμεσο πολιτικό σκώμμα, ανώδυνο όμως, καθώς είτε είναι ετεροχρονισμένο, είτε δεν είναι ονομαστικό . η) υπάρχουν ενδείξεις για θεολογικές / μεταφυσικές ανησυχίες του ποιητή. Στο έργο του ποιητή μαρτυρούνται κωμωδίες που παρωδούν τη μυθική πλοκή των τραγικών προκατόχων τους (Ἀθάμας, Αἴολος, Αὐλητρὶς ἢ Δίδυμαι, Ὀμφάλη, απ. 228, Κ-Α) και κωμωδίες (Ἄλκηστις, Ἀνταῖος, Ἄντεια, Ἀσκληπιός, Ἀφροδίτης γοναί, Βάκχαι, Βούσιρις, Γανυμήδης, Γλαῦκος, Δευκαλίων, Θαμύρας, Καινεύς, Κύκλωψ, Λήμνιαι, Μελανίων, Μήδεια, Οἰνόμαος ἢ Πέλοψ, Ὑπνος) αντλημένες από τη μυθολογική παράδοση. Οι τελευταίες, όπως προκύπτει από τη μελέτη τους, έχουν ήδη μετασχηματιστεί σε κωμωδίες, με μη μυθολογική υπόθεση, θέτοντας έτσι τις βάσεις για το μεταγενέστερο αστικό δράμα.